XV-XV1. YÜZYILLARDA GEYİKLER

    1500/1600 YILLARINDA DİNAR / GEYİKLER’İN ÇEŞİTLİ KONULARDAKİ OLUŞUMLARI ÖZER KÜPELİ’NİN TEZ HAZIRLIĞI BELGESİNDEN FAYDALANARAK DİNAR BÖLÜMLERİ İLGİLENEN OKURLARA SUNULMUŞTUR. TEZ BELGESİ HOMA VE GEYİKLER ŞEHİRLERİ HAKKINDA HAZIRLANMIŞ BEN BU BÖLÜMDE SİZLERE YALNIZCA DİNAR-GEYİKLER’İ SUNUYORUM.
Not: Bu yazı metninin hazırlanmasında bana yardımlarını esirgemeyen Deniz Bilgisayar Turan Çekinir ’e Ve böyle bir bilgileri Osmanlıcadan çevirip sunan Özer Küpeli ‘ye ,Belgeleri bana ulaştıran Barış Çetin’e teşekkür ederim.
XV-XV1. Yüzyıllarda Homa Kaza’sında biri Homa, diğeri Geyikler olmak üzere birbirinden ayrı iki şehir bahis konusu olduğu için bu şehirlerin adlarının menşei hususunu ayrı ayrı işlemenin daha doğru olacağı kanaatindeyiz.(Bu yıllarda Dinar’ın ismi Geyikler olması ve Hama’ya bağlı olması böylece kanıtlanmıştır.)Buna göre aşağıda Homa ve Geyikler adının menşei incelenmiştir.(Ben bu bölümdü Dinar’ı ilgilendiren bölüm olan Geyikler’i ele alarak kayıt ettim. Homa hakkında bilgi isteyen ayrıca araştırıp öğrenebilir.)Homa adı xx.yüzyıl ortalarına kadar devam etmiş,daha sonra ise adı Gümüşsu olmuştur.
GEYİKLER
Geyikler Günümüzde Dinar adıyla bilinen Geyikler'in bulunduğu bölge, tarih boyunca birçok medeniyetin hüküm sürdüğü bir coğrafya olup, bu coğrafyada şehirler, genellikle şimdiki Dinar civarında kurulmuştur. Bilinen ilk şehrin adı ise Geleine'dir.
Geleme adı. Şehri kuran Ahiya (Aka-İyon) prenslerinden Geleinos'tan gelmektedir. Bu ad Selefkoslar dönemine kadar devam etmiş, Selefkoslar'dan I. Antiochus Geleine şehrinin yanında kurduğu yeni bir şehre annesinin adına izafetle Apameia adını vermiş, Antiochus’un kurduğu diğer şehirlerden ayırt edilmesi için de Apameia Cibotos denilmiştir.
Bu havalinin Türkler tarafından fethiyle birlikte Apameia şehrinin yerini Geyikler almıştır. Geyikler'in Türk iskânı sonrasında ortaya çıkmış bir ad olduğunu söylemek mümkündür. Nitekim Anadolu’nun birçok yerinde ve Karahisar-ı Sahib Sancağı dâhilinde Geyiklü, Geyikler gibi cemaat isimlerine rastlanılmaktadır. Bu cemaat mensuplarının Bizans döneminde oldukça harap olmuş ve küçücük bir köy haline gelmiş bulunan Apameia'ya yerleşmek suretiyle adını Geyikler olarak değiştirdikleri akla gelmektedir. Mamafih Türk fetihlerinden önce nüfusun azalmasıyla ıssızlaşan ve harabe haline dönen Anadolu'ya yeni gelen Türk nüfusu, birdenbire canlılık getirmiş ve memleketi yeniden İmara başlamıştır. Bu suretle Anadolu'da harabe haline dönmüş köy, kasaba ve şehirler ya eski harabelerin yanında ya da üzerinde yeniden imar ve ihya edilmişti, işte zannımızca Apameia'nın Geyikler'e dönüşmesi de bu suretle olmuştur.
Geyikler adı, İran altınına izafetle XVII-XVIII. yüzyıllarda Dinar şekline dönüşmüş ve günümüze kadar devam etmiştir.
 
  COĞRAFÎ KONUM VE TABİİ ÇEVRE
Homa ile Geyikler’in her ikisinin de ayrı birer yerleşim birimi olduğunu daha önce zikretmiştik. Buna göre Homa bugün Gümüşsü adıyla Denizli'nin Çivril İlçesi'ne bağlı bir bucak merkezi, Geyikler ise Dinar adıyla Afyonkarahisar’a bağlı bir ilçe merkezidir. Bunun yanında Gümüşsu’nun günümüzde küçük bir yerleşim merkezi olması coğrafî konumuyla ilgili yeterince bilgi edinmemize imkân vermemiştir. Bu sebeple anlatacağımız bilgiler daha ziyâde Dinar ekseninde olacaktır.
Dinar'ın bugünkü konumu İtibarıyla topraklan, hem Akdeniz, hem de Ege Bölgesi'nde yer almaktadır. Dinar İlçesi'nin kuzeydoğusunda Şuhut İlçesi, doğusunda İsparta İli, güneyinde ve güneybatısında Afyonkarahisar'a bağlı Başmakçı ile Evciler ilçeleri, kuzeyinde ve kuzeybatısında Sandıklı ile Kızılören ilçeleri ve nihâyet batısında Denizli-Çivril İlçesi Gümüşsü (Homa) Bucağı bulunmaktadır. Gümüşsu'nun daha batısında ise yine aynı ilçenin Işıklı (Şeyhlü) Bucağı yer almaktadır. Bu şekilde coğrafî konumunu belirttiğimiz bölgenin tabii çevresi yani dağlan, ovaları, akarsu ve gölleri ile iklimi hakkındaki bilgilerimiz ise şöyledir:
DAĞLAR:
a-) Akdağ: Dinar'ın orta kısımlarında kuzeybatıdan güneydoğuya doğru uzanan ve bir bakıma Dinar ile Sandıklı ovası ve Denizli-Çivril arasında sınır teşkil eden bu dağlar ormanlık olup bölgenin en yüksek dağları konumundadırlar. Sık sık meydana gelen tektonik hareketlerle başkalaşmaya uğramak suretiyle rekristalize kalkerlerden oluşan bu dağda, kalkerlerin görünüşü beyaz, siyahımsı, gri renkli, çatlaklı, kırıklı, karstık mağaralı bir durum göstermektedir. Kalkerlerin kırılmış yüzeyleri ise gri renkli ve pürüzlü bir manzara arzetmektedir46. En yüksek iki tepesinden birisi 2495 metre, diğeri ise 2360 metredir. Bu dağ bir taraftan Küfü Çayı, diğer taraftan Düzbel ve Duruca su ile batıya geçit verir. Buna karşı kuzey yüzü meyilli, güney yüzü ise diktir. Kalkerli gövdesi arasında bakır vs. madenlere rastlanılmaktadır.
b-) Kumalar Dağları: Afyon İli'nin adeta bir bel kemiği durumundaki bir iç dağ sırası olan bu dağlar Afyon Merkez İlçesi ile Sandıklı, Şuhut, Dinar ve Çivril (dolayısıyla Gümüşsü) arasında kuzeyden güneye doğru doğal bir sınır teşkil etmek suretiyle uzanır. Temel yapısı granit, trahit ve çiğmer denilen kalkerli taşlardan oluşan dağ sırasının en yüksek yeri Başören yakınında 2300 metredir. Dağ sırası Balçıkhisar ile Çöl-ovası arasında volkanik tepeler halinde uzanmaktadır. Yine Dinar ilçe merkezine kadar Akdağ'ın bir devamı olarak sokulan Samsun Dağlan ile aynı dağ silsilesinin devamı olan Aydoğmuş Tepesi'nde yükseklik 1765 m.ye kadar ulaşmaktadır.
Bunlardan başka bölgenin kuzeyinde Sandıklı ile Dinar arasından güneybatıya Çivril yönüne doğru uzanan Ahır Dağlan, yine Çivril sınırından Dinar'ın güneyine şimdiki Dazkın'ya doğru uzanan Altıparmak Dağlan, Dinar-Isparta sınırındaki Söğüd Dağı ile batıda Karadağ bölgenin diğer dağlandır.
Ovalar: Bölgenin başlıca ovalan alüvyonlardan oluşmuş ve genç topraklardan müteşekkil Dombay, Çöl-ovası, Dinar Ovası ile bir de Gümüşsü (Homa) önünden uzayıp gitmekte olan Çivril Ovası'dır.
a-) Dombay Ovası: Sandıklı depresyonunun güney kısmım oluşturan bu ovanın ortasından Büyük Menderes'in bir kolu olan Akpınar Deresi akmaktadır. Ova, kuzey- güney istikametinde 18 km. uzunluğunda ve 4 km. genişliğindedir. Güneye doğru olan meyil % 1 civarındadır. Tahıl, patates ve pancar bu ovada yetiştirilen başlıca ürünlerdir.
b-) Çöl-ovası: Kılıçtakan ile Kumalar dağlan arasında uzanan bu ova 20 km. uzunluğunda ve 10 km. genişliğinde kapalı bir ovadır. Güneyden ve kuzeyden iki geçit ile Şuhut Ovası'na ve Donbay Ovası'na açılır.
c-) Dinar Ovası: Büyük Menderes çöküntü hendeğinin en uç kısmında yer alan depresyon üzerindedir. Ova, 20 km uzunluğunda, 8-10 km. genişliğinde olup güneye doğru hafifçe yükselirken kuzeybatıya doğru da % 0.5-1 oranında alçalmaktadır.
Göller ve Akarsular: Bölgede biri Gökçeli, diğeri Karakuyu olmak üzere iki göl bulunmaktadır. Her ikisi de neojen kalıntısı olan göller bataklık ve sazlarla kaplıdır. Bunlara incelediğimiz dönemde Homa Kazası sınırlan içinde bulunan şimdiki Dazkırı İlçesi sınırları dâhilinde yer alan Acı Tuz Gölü'nü de eklemek gerekmektedir. Çünkü incelediğimiz dönemde kazada, daha sonraki bölümlerde zikredileceği gibi bir tuzla bulunmaktadır. Büyük ihtimalle de söz konusu göl bu tuzladır.
Bölgede akarsu deyince akla en önce Büyük Menderes Nehri gelmektedir. Ülkemizin önemli nehirlerinden birisi olan Büyük Menderes, Dinar'a 1 km. mesafedeki Düden denilen mevkiden çıkar ve bir takım suların da katılımıyla batıya İşıklı Gölü’ne doğru, oradan da Ege Denizi’ne doğru akıp gitmektedir. Bunların dışında bölgede ufak tefek dereler de bulunmaktadır.
İklim: Bölge Akdeniz ikliminden kara iklimine geçiş yeri konumundadır. Bu nedenle güney kısımlarda daha yumuşak bir iklim hâkim iken, bölgenin yüksek kesimlerinde karasal iklimin etkisi fazladır. Yıllık sıcaklık ortalaması I2,63°C, yıllık yağış toplamı 460.91 mm., yağışın mod derecesi ise 513 mm. dir. En az yağış Ağustos ayında olup, mevsimlere göre yağışın dağılışı ise ilkbaharda % 33.8, yazm % 11.9, sonbaharda % 19 ve kışın % 35.3 oranındadır. Bölgenin aylara göre sıcaklık dağılımı ise şöyledir:
Taplo 1:Dinar İlçesinin Aylara Göre Sıcaklık Dağılımı
Aylar     Günlük sıcaklık ortalaması           En yüksek sıcaklık           En düşük sıcaklık
Ocak      2.41’C   17.2C     (?)
Şubat    3.84C     20.7C     -13C
Mart      7.19 C    27.2C     -9.2C
Nisan    11.09C  28.6C     -3.4C
Mayıs    15.66C  32.2C     0.4C
Haziran 19.8C     35.2C     9.2C
Temmuz              23.23°C 38.4°C   7.0°C
Ağustos               22.6TC  38.2'C    6.6°C
Eylül      18.72°C 35.6°C   0.4°C
Ekim      13.43°C 31.5°C   -3.5’C
Kasım    8.4°C     26°C       -9.5’C
Tablodan da görüleceği üzere sıcaklık ortalamasının en düşük olduğu aylar kış aylarıdır. En soğuk aylar Aralık, Ocak ve Şubat ayları olup, en sıcak aylar ise Temmuz ve Ağustos aylandır.
II. VI. YÜZYILA KADAR HOMA VE GEYİKLER BÖLGESİNİN TARİHİ
A) TÜRK ÖNCESİ DÖNEMDE BÖLGENİN TARİHİ
İlkçağda kurulmuş olan şehirlerin Homa'dan ziyâde Dinar civarında olduğunu daha önce zikretmiştik. Ancak tarih boyunca birçok medeniyetin hüküm sürdüğü bu coğrafyada şehirler, gerek savaşlar, gerekse zaman zaman meydana gelen depremler nedeniyle sık sık yıkılmışlardır. Bununla birlikte bugünkü Dinar, tarihi MÖ. 1200 yıllarına kadar uzanan Geleine (Selene) adındaki eski bir şehrin harabeleri üzerinde kurulmuştur. Geleine şehrinin kurucusu Geleinos, Truva savaşlarında Dardanosların yanında savaşa katılan Ahiya (Aka-İyon) prenslerinden birisi olup mitolojik bir efsaneye göre Poseydon'un Danae'den olma oğludur. Bu prens Truva savaşlan neticesinde İç Anadolu'ya Dinar'ın olduğu yere çekilerek Geleine şehrini kurmuştur. Bunun üzerine Geleine halkı kendisini şehrin tanrısı olarak kutsal saymış, daha sonra kurulan Apameia şehri halkı da bunu benimseyerek Roma'nın ilk hâkimiyet devirlerinde bile basılan paralara büst ve boy resimlerini koymuşlardır. Geleine kuruluşundan kısa bir süre Batı Anadolu'nun en mühim şehirlerinden birisi olmuştur. Geleinos'tan sonra yerine Serkafos, onun da yerine oğlu Meandr geçmiş, onun bütün Frigya'ya hakim olmak isterken ölmesi üzerine başsız kalan Geleine Krallığı, Friglerİn egemenliğine geçmiştir. DEVAM EDECEK